To były niewyobrażalnie tragiczne dni. 5 lutego 1943 roku w białostockim getcie rozległy się strzały, a naziści zaczęli masowe mordowanie ludzi. W ciągu tygodnia metodycznej akcji zagłady do 12 lutego rozstrzelano ich ponad tysiąc, dziesięć razy tyle wywieziono do Treblinki.
W niedzielę, w różnych punktach miasta, białostoczanie - a wśród nich m.in. historycy, przedstawiciele władz, duchowieństwa i białostockich placówek kultury - upamiętnili ten dramatyczny rozdział białostockiej historii.
Jeszcze nim zapadł zmrok, w Centrum im. Zamenhofa odbyła się promocja książki prof. Adama Czesława Dobrońskiego "Białostoccy Żydzi. Karty pamięci". Historyk wspomina w niej m.in. ocaleńców, którzy zagładę przeżyli, a po wojnie założyli kiriat Białystok w Izraelu; opowiada też o zapomnianych wątkach historii żydowskiego Białegostoku, rzuca nowe światło na niektóre wydarzenia.
Po godz. 17 ci, którzy chcieli oddać hołd pomordowanym białostoczanom i symbolicznie towarzyszyć im – przy łapiącym za serce dźwięku skrzypiec – w symbolicznym marszu po latach – spotkali się na rogu Jurowieckiej i Sienkiewicza (w okolicy dzisiejszej galerii handlowej).
To miejsce szczególne, tu w czasie okupacji niemieckiej znajdowała jedna z bram do białostockiego getta. Stąd współcześni białostoczanie przeszli szczególnym szlakiem, ważnym dla gettowego miasta – dzisiejszą aleją Piłsudskiego, Włókienniczą, Waryńskiego, Bohaterów Getta – na plac Mordechaja Tenenbauma. Tam mieszkańcy (w tym m.in. zastępcy prezydenta Białegostoku – Przemysław Tuchliński i Rafał Rudnicki, przewodniczący Rady Miejskiej Łukasz Prokorym wraz z radnymi, bp Henryk Ciereszko, europoseł Tomasz Frankowski, podlascy posłowie Robert Tyszkiewicz i Eugeniusz Czykwin, członkini zarządu województwa podlaskiego Wiesława Burnos) złożyli kwiaty, zapalili znicze opatrzone nazwiskami pomordowanych.
Gdzieś w tych okolicach przed 80 laty przez kilka lutowych dni działy się rzeczy przerażające. Na bieżąco w swym zeszycie notował je przerażony 22-letni Dawid Szpiro – bezpośredni świadek i uczestnik lutowych wydarzeń. Jako policjant gettowej służby porządkowej był zmuszony przez hitlerowców do wyłapywania ukrywających się Żydów, jednak nie mógł znieść tego zadania, pierwszego dnia akcji uciekł i schował się w getcie. Zginął kilka miesięcy później, jego zapiski kończą się przed wybuchem powstania w sierpniu 1943 roku. Nieduży notes cudem przetrwał, odnaleziono go w makulaturze w 2018 roku. Dziś to absolutny unikat.
To, co widział, słyszał i opisał przerażony Dawid – usłyszeli w niedzielę też zebrani w pobliskiej dawnej bóżnicy – obecnie Galerii im. Sleńdzińskich. Fragmenty jego wstrząsającego pamiętnika performatywnie odczytywały aktorki Teatru BaWiMo i grupy teatralnej Lachlom – Marzenie. Zagrał też duet Nata & Evgeny z Ukrainy.
I na placu, i w galerii przywołano wspomnienia bohaterskich czynów białostockich Żydów po tym, jak oddziały niemieckie wkroczyły do getta w lutym 1943 roku. Opór i protest m.in. Icchoka Malmeda, rodziny Kuriańskich, Frydy Feld czy Blumy Laks był na swój sposób preludium determinacji białostockich powstańców, którzy postanowili bronić getta pół roku później, w sierpniu 1943 roku.
Dr Szymon Datner, uczestnik ruchu oporu w białostockim getcie, pisał o wydarzeniach z lutego 1943 roku:
"Wypadki oporu były sporadyczne i nieskoordynowane (...). Przy ulicy Kupieckiej rodzina Kuriańskich oblewa Niemców wrzątkiem i ginie wkrótce z ręki oprawców. Przy Ciepłej obrzuca Fryda Feld i Bluma Laks Niemców granatami ręcznymi. Obie bohaterskie dziewczęta giną tuż po zamachu. Przy ulicy Smolnej grupa złożona z dwudziestu kilku młodych chłopców pod dowództwem Edka Boraksa, instruktora wojskowego Haszomeru, stawiła krótki, lecz gwałtowny opór Niemcom i poniosła ciężkie straty".
To właśnie podczas akcji lutowej w trakcie wysiedlania mieszkańców ulicy Kupieckiej Icchak Malmed oblał kwasem solnym jednego z esesmanów. Oficer, choć oślepiony, wyjął broń i zaczął strzelać. Od kul zginął jeden z niemieckich żołnierzy. Icchak Malmed uciekł. Jednak Niemcy w ramach odwetu rozstrzelali 100 osób i zagrozili kolejnymi egzekucjami, jeżeli sprawca ataku na Niemca nie ujawni się. Malmed oddał się w ręce nazistów. 9 lutego, po straszliwych torturach, został powieszony w bramie Judenratu przy ul. Kupieckiej.
Białostockie getto zostało utworzone przez Niemców 26 lipca 1941 roku. W otoczonej trzymetrowym ogrodzeniem ciasnej przestrzeni ściśnięto ponad 40 tys. Żydów. W niecały tydzień od utworzenia getta weszło w życie rozporządzenie o zakazie opuszczania getta pod groźbą śmierci.
Krwawa noc sprzed 80 lat. Jak zapamiętał ją Rafael Rajzner
Pierwsze działania likwidacyjne zaczęły się 5 lutego 1943 roku. Nad ranem do białostockiego getta na czele kolumny ciężarówek wjechał szef gestapo Fritz Gustaw Friedel. I tak zaczął się krwawy tydzień: na miejscu zginęło blisko tysiąc osób, dziesięć tysięcy wywieziono do Treblinki. To wtedy zaczęła się rozłożona na pół roku akcja likwidacji getta.
16 sierpnia 1943 roku w getcie wybuchło powstanie. Był to drugi co do wielkości, po powstaniu w getcie warszawskim, zryw ludności żydowskiej przeciwko hitlerowcom. Niestety, nie miał szans powodzenia, siły walczących i nazistów były nieporównywalne. Przywódca powstania Mordechaj Tenenbaum i Daniel Moszkowicz popełnili samobójstwo. Mieszkańców getta wywieziono do obozów w Treblince, Majdanku, Auschwitz, Terezinie.
Z ponad 60 tys. Żydów mieszkających przed wojną w Białymstoku i okolicach przeżyło zaledwie kilkuset.
Do 8 kwietnia w Centrum im. Zamenhofa można oglądać otwartą 3 lutego wystawę "Świat utracony. Żydzi polscy. Fotografie z lat 1918–1939". To prezentacja ponad stu czarno-białych fotografii z czasów tuż przed zagładą – dwudziestolecia międzywojennego, czasu względnego spokoju – pokazujących sztetle, miasta i miasteczka i ich żydowskich mieszkańców, codzienność i święto polskich Żydów.
Natomiast w Galerii im. Sleńdzińskich (przy Waryńskiego 24) do 14 maja można oglądać wystawę malarstwa artystów żydowskich Białegostoku pt. "Non omnis…". To próba przywrócenia pamięci o żydowskich malarzach urodzonych w Białymstoku, a pracujących i sławnych za granicą, takich jak Max Weber, Bencjon Rabinowicz czy Simon Segal.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze